Nghị định 176 của Chính phủ vừa ban hành có chứa quy định rất đáng chú ý: Nhà nước sẽ chi tiền cho người dân cung cấp thông tin vi phạm hành chính về trật tự, an toàn giao thông (tối đa 10% số tiền phạt và tối đa 5.000.000 đồng/vụ).
Bài trên mục Tâm điểm, báo Dân trí: “Chụp hình, lĩnh thưởng”
Dường như ngay lập tức, quy định này gây ra tranh cãi gay gắt trong dư luận dù về thực tế, việc “thưởng tiền” theo Nghị định 176 còn chưa được triển khai do thiếu các hướng dẫn chi tiết của cơ quan thi hành về phương thức tiếp nhận, xác thực thông tin, chi trả “tiền thưởng”.
Không khó để xác định nguyên nhân của những phản ứng trái chiều: bởi nó chạm đến khía cạnh đạo đức. Bạn cung cấp thông tin về vi phạm của người khác, người ấy bị phạt còn bạn “lĩnh thưởng” (“lĩnh thưởng” đặt trong ngoặc kép vì Nghị định 176 sử dụng cụm từ “hỗ trợ” cho người cung cấp thông tin về vi phạm hành chính).
Bạn mong muốn người vi phạm chịu phạt với mức tiền càng nhiều càng tốt (để bạn được “trích” 10%)? Khi nhận quyết định xử phạt, người vi phạm buồn bã còn bạn vui sướng. Ở đây có gì đó không ổn về khía cạnh đạo đức, cho dù bạn có thể tự an ủi bản thân rằng người kia bị chịu phạt là chính đáng vì anh ta vi phạm pháp luật, và bạn đang góp sức giúp cơ quan chức năng thực thi công vụ có hiệu quả.
Với những người không tán thành với “sáng kiến” thưởng tiền cho người dân cung cấp thông tin vi phạm giao thông, lập luận chủ yếu tập trung ở khía cạnh: Việc khuyến khích người dân cung cấp thông tin vi phạm cần xuất phát từ tinh thần tự giác và trách nhiệm với cộng đồng. Khi gắn liền hành động này với phần thưởng, người dân thay vì hành động vì lợi ích chung có thể bị cuốn vào tư duy trục lợi.
Điều này khiến tôi nhớ đến cuốn sách kinh điển “What Money Can’t Buy” (bản dịch tiếng Việt là “Tiền Không Mua Được Gì”) của tác giả Michael J. Sandel. Trong cuốn sách này, Sandel bàn về những giới hạn đạo đức của thị trường và đặt ra câu hỏi: điều gì đang xảy ra với thế giới này khi mọi thứ đều có thể mua được bằng tiền? Làm sao để ngăn các giá trị thị trường khỏi xâm nhập vào những lĩnh vực vốn không nên bị chi phối bởi các giá trị thị trường?
Cuốn sách dẫn nhiều câu chuyện để bảo vệ cho lập luận của mình, chẳng hạn một nhóm thiện nguyện đã thưởng 300 đô la Mỹ cho những phụ nữ vô gia cư, nghiệm hút với điều kiện duy nhất là họ phải… triệt sản. Cho tiền để những người phụ nữ nghiện ngập, nghèo túng ấy không có cơ hội trở thành những người mẹ tồi. Đó là hành động thiện nguyện cao cả hay là hành động thiếu đạo đức? Những cuộc thảo luận dạng này luôn chia thế giới thành hai nửa, một nửa phản ứng, một nửa tán dương.
Một câu chuyện của Sandel khiến những bậc làm cha mẹ phải suy ngẫm: Việc thưởng tiền cho trẻ con để khuyến khích chúng đọc sách thay vì chú tâm vào ti vi, điện thoại thông minh. Có phải chúng ta đã “hối lộ” con mình? Thay vì giảng giải, động viên bằng tinh thần để khiến trẻ nhận ra ý nghĩa của việc đọc sách, chúng ta lại dùng tiền để tạo động lực cho chúng. Và điều nguy hiểm là nếu trẻ con coi mục đích đọc sách là để kiếm tiền, chúng sẽ nhận thức lệch lạc về giá trị tốt đẹp của việc đọc sách. Chúng sẽ không nhận thức được rằng đọc sách là để bồi bổ cho tâm hồn, để mở cánh cửa cho tương lai tươi sáng hơn, do đó việc thưởng tiền sẽ làm xói mòn tình yêu của các em với sách?
Vậy đâu là sự khác biệt giữa việc thưởng tiền cho người dân cung cấp thông tin vi phạm giao thông so với thưởng tiền cho phụ nữ nghiệm hút để họ triệt sản hay thưởng tiền cho trẻ con để chúng đọc sách? Theo tôi, điểm khác biệt căn bản nằm ở việc ta cung cấp thông tin cho cảnh sát về việc anh X vượt đèn đỏ rõ ràng không làm thay đổi bản chất là anh X đã thực hiện một hành vi vi phạm hành chính và đó là một hành vi đáng lên án (về mặt đạo đức) cũng như đáng bị phạt (về mặt pháp lý).
Dĩ nhiên không thể tránh khỏi những ý kiến trái chiều nhưng tôi cho rằng nhà quản lý đã chọn một giải pháp phù hợp với thực trạng xã hội hiện nay, trong bối cảnh ý thức tham gia giao thông của người dân còn hạn chế và lực lượng nhân sự, phương tiện phát hiện, xử lý vi phạm của cơ quan chức năng cũng chưa được trang bị đầy đủ.
Cơ chế giám sát cộng đồng này được quy định trong Luật Thực hiện dân chủ ở cơ sở và đã được áp dụng có hiệu quả trong một số lĩnh vực. Chẳng hạn, pháp luật xây dựng quy định trách nhiệm của chủ đầu tư phải công khai nội dung giấy phép xây dựng (bảng hiệu ghi thông tin công trình) tại địa điểm thi công để mọi người theo dõi và giám sát, nếu không thực hiện thì có thể bị xử phạt hành chính. Pháp luật về đầu tư cũng quy định về quyền giám sát đầu tư của cộng đồng…
Tôi cho rằng giải pháp này có lợi cho lợi ích chung của cộng đồng bởi về lâu dài, nó sẽ cải thiện ý thức của người dân khi tham gia giao thông. Hiện nay, một bộ phận người dân thường chỉ tuân thủ luật lệ khi thấy bóng cảnh sát giao thông, chẳng hạn trước vạch đèn đỏ, nếu thấy bóng cảnh sát thì họ dừng lại, không thấy cảnh sát thì họ ngang nhiên đi tiếp – tức là họ chỉ tuân thủ luật bởi “sợ cảnh sát giao thông”. Khi triển khai phạt nguội, họ có thêm nỗi sợ khác: “sợ camera giám sát”.
Nhưng cảnh sát giao thông hay camera giám sát cũng không xuể, khi có thêm “vũ khí” lợi hại hơn hẳn: hàng triệu chiếc điện thoại có gắn camera của cộng đồng, thậm chí các thiết bị quay phát chuyên dụng…, người dân sẽ định hình ý thức buộc phải tuân thủ pháp luật và về lâu dài, từ việc bị “cưỡng chế” tuân thủ luật (một cách thụ động) sẽ hình thành nếp, tạo ra một thế hệ mới tích cực tuân thủ luật, coi đó là chuyện đương nhiên phải làm chứ không phải là chỉ để tránh mất tiền. Một ví dụ tương tự, ý thức của người dân về đội mũ bảo hiểm để bảo vệ bản thân khi đi xe máy hiện nay được hình thành từ việc sợ bị phạt.
Sau khi áp dụng thành công trong lĩnh vực trật tự giao thông, giải pháp này có thể được áp dụng sang nhiều lĩnh vực khác để người dân chung tay cùng nhà nước phát hiện, xử lý các vi phạm trong nhiều lĩnh vực, gồm trật tự xây dựng (xây dựng sai phép), môi trường (xả rác bừa bãi, tập kết rác tại các ngõ, hẻm gây mất vệ sinh…), an ninh trật tự…
Bản thân tôi đã gửi kiến nghị về việc đỗ xe trái phép tại khu phố nơi mình sinh sống trên ứng dụng iHanoi và được chính quyền giải quyết chỉ sau vài ngày. Nếu bổ sung cơ chế “thưởng” cho người cung cấp thông tin về vi phạm, phương thức này sẽ càng gia tăng hiệu quả. Dĩ nhiên, giải pháp này cần gắn với các hướng dẫn chi tiết của cơ quan có thẩm quyền, từ phương thức tiếp nhận, xử lý thông tin vi phạm cho tới chi trả “tiền hỗ trợ” và bảo mật thông tin của người cung cấp.
Nguyễn Văn Đỉnh