Một người cha, anh Nguyễn Vĩnh Phúc, vì phẫn uất với quyết định bất công của các cơ quan công quyền trong vụ tai nạn giao thông tước đoạt đi sinh mệnh con gái mình, đã tự tay kết liễu tính mạng của tài xế cũng như của chính mình.
Vụ việc đau xót này kiểm chứng lại những lý luận mà các lawyer đã được học: nếu cơ quan tư pháp, hay rộng ra là cơ quan áp dụng pháp luật không nghiêm minh, nếu pháp luật không được thực thi theo cách công bằng thì người dân sẽ mất niềm tin vào pháp luật cũng như cơ chế thực thi pháp luật; từ đó mà sẵn sàng hành xử tự phát, “thay trời hành đạo”, gây ra tình trạng vô pháp, xã hội trở nên mất ổn định.
Trong một Nhà nước pháp quyền, chúng ta không kỳ vọng những hành xử “tức nước vỡ bờ” theo kiểu chị Dậu, anh Pha, Chí Phèo… Nhưng sự thật là anh Nguyễn Vĩnh Phúc trong tâm trạng phẫn uất đã cầm súng đi tìm kẻ gây ra cái chết cho con mình mà vẫn nhở nhơ ngoài vòng pháp luật, gây ra một vụ án mạng rúng động những ngày qua.
Là một người cha, tôi không khỏi xót xa. Là một luật sư, tôi phải cất tiếng nói.
Biến nạn nhân thành thủ phạm
Trong vụ việc đau lòng tại Vĩnh Long: Một người cha dùng súng tự chế bắn tài xế gây tai nạn khiến con mình chết rồi tự tử, cơ quan điều tra trước đó đã ra một quyết định mà khiến cho ngay cả những người bình thường cũng phải cảm thấy khó tin. Sau vụ tai nạn giao thông cướp đi sinh mệnh cháu bé 14 tuổi, cơ quan điều tra quyết định không khởi tố vụ án hình sự với lý do: “Người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội đã chết”.
Khó thế mà họ cũng nghĩ ra được. Các căn cứ không khởi tố vụ án hình sự đã nêu tại Điều 157 Bộ luật tố tụng hình sự, gồm 8 trường hợp. Nếu cần tìm lý do “hợp lý” cho quyết định không khởi tố vụ án, CQĐT lẽ ra nên chọn lý do “Không có sự việc phạm tội” hoặc “Hành vi không cấu thành tội phạm” theo khoản 1, khoản 2. Lý do “Người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội đã chết” là vô cùng khiên cưỡng, cháu bé 14 tuổi là nạn nhân bị biến thành thủ phạm của vụ tai nạn – người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội?
Lý do này chỉ phù hợp với trường hợp người cha cháu bé, vì phẫn uất, đã bắn tài xế rồi tự kết liễu mình.
Không rõ sau khi chấm dứt hoạt động của công an huyện vừa, các cán bộ công an tham gia soạn thảo, tham mưu, ký quyết định này về đâu?
Trách nhiệm hình sự và trách nhiệm dân sự
Luật sư Quynh, người trợ giúp pháp lý cho gia đình bé Bảo Trân cung cấp thông tin đáng chú ý: “Phúc, cha của bé Bảo Trân rất bức xúc vì tài xế không bị khởi tố, tài xế và gia đình không thèm tới thắp nhang, thăm viếng cháu Bảo Trân từ khi mất 4/9/2024 tới nay.”
Nếu thông tin luật sư Quynh cung cấp là đúng thì thật không biết diễn tả thế nào về lòng dạ con người.
Quyết định không khởi tố vụ án hình sự của cơ quan điều tra không chỉ tạo nguy cơ bỏ lọt tội phạm mà còn vô hiệu hóa vấn đề dân sự trong vụ án hình sự, liên quan đến trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, cụ thể là trách nhiệm bồi thường thiệt hại do tính mạng bị xâm phạm theo Điều 591 Bộ luật dân sự.
Trách nhiệm hình sự sẽ được giải quyết thông qua quá trình tố tụng hình sự nhưng đừng quên trách nhiệm dân sự. Trong trách nhiệm bồi thường dân sự có bồi thường chi phí hợp lý cho việc mai táng, đây là quy định có tính nhân văn, thể hiện phong tục, tập quán, văn hóa, đạo lý của người Việt. Kể cả một người nào đó vì buồn bực mà lao vào xe tải tự tử thì theo đạo lý của con người, chủ phương tiện vẫn đến thắp hương, thăm hỏi, chia buồn và hỗ trợ cho gia đình nạn nhân chi phí mai táng. Đó cũng là cách để người lái xe được thanh thản trên phần đời còn lại của mình, dù lỗi hoàn toàn không phải do anh ta gây ra.
Trong vụ việc với bé Bảo Trân, người điều khiển phương tiện giao thông (chiếc xe tải chạy lấn làn) và chủ sở hữu xe phải chịu trách nhiệm bồi thường thiệt hại do nguồn nguy hiểm cao độ gây ra. Điều 601 Bộ luật dân sự chỉ loại trừ trách nhiệm bồi thường trong 2 trường hợp: Thiệt hại xảy ra hoàn toàn do lỗi cố ý của người bị thiệt hại; và Thiệt hại xảy ra trong trường hợp bất khả kháng hoặc tình thế cấp thiết, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác.
Việc cơ quan điều tra quyết định không xử lý hình sự vô hình trung cũng làm vô hiệu hóa việc giải quyết vấn đề dân sự. Chẳng lẽ, người cha đáng thương ấy phải khởi kiện trong một vụ án dân sự để đòi bồi thường thiệt hại cho con gái mình.
Nỗi đau đớn, uất ức ấy thật không có ngôn từ nào diễn tả nổi.
Cải cách tư pháp bắt đầu từ đâu?
Sự việc người cha bột phát “lấy máu rửa máu” ở Vĩnh Long phơi bày sự đối xử bất công với những người yếu thế trong hoạt động tư pháp, đẩy con người ta vào “bước-đường-cùng” (tôi hi vọng các vụ việc này chỉ là thiểu số). Nhìn sâu, xa thì phải chăng sự không công bằng này cũng xuất phát từ thực tiễn cuộc sống, đặc biệt là khâu đào tạo, giảng dạy luật học cũng như đạo đức hành nghề trong nhà trường hiện nay?
Vụ án thương tâm lấy đi sinh mệnh của 2 cha con ở Vĩnh Long làm xói mòn niềm tin của chúng ta về hệ thống tư pháp (tôi chỉ xin giới hạn trong cơ quan tư pháp, người của cơ quan tư pháp đã tham gia vào vụ việc cá biệt này và những vụ án oan sai khác). Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, như chúng ta tuyên bố và kỳ vọng, không có chỗ đứng cho sự yếu kém ở bất kỳ khâu nào, dù là lập pháp, hành pháp, hay tư pháp.
Một cách tương tự, một nền giáo dục sản sinh ra những “tiến sĩ thần tốc” kiểu Thánh Gióng như thượng tọa Thích Chân Quang (chỉ mất 24 tháng để trở thành tiến sĩ, rút ngắn tối thiểu 50% so với quy trình đào tạo thông thường, trong khi năng lực, trình độ học thuật của thượng tọa thì ai cũng thấy) làm xói mòn niềm tin của tất cả chúng ta, những người đi học hoặc có con, cháu đi học, đặc biệt trong một lĩnh vực cần có chuyên môn cao như luật học (tính chất quan trọng, yêu cầu về độ chính xác, chuẩn mực tương đương ngành y, dược, cơ khí chính xác…)
Người ký quyết định để thượng tọa Thích Chân Quang đáng kính – “sư phụ của chúng ta” được học vượt thần tốc đã rất ranh mãnh giữ im lặng trong suốt cuộc khủng hoảng truyền thông ấy cho đến ngày được điều động để bầu làm lãnh đạo cao cấp của một tỉnh. Trong thời gian 5 năm anh hiệu trưởng lãnh đạo, “cơ sở đào tạo luật Việt Nam hàng đầu thế giới” đã xuất xưởng lứa sinh viên có thành tích cực “khủng”: Tỷ lệ tốt nghiệp loại xuất sắc và loại giỏi đạt xấp xỉ 80% – cứ 10 sinh viên đi học thì có 8 người tốt nghiệp loại xuất sắc hoặc loại giỏi, không ai tốt nghiệp loại trung bình. Lứa sinh viên giỏi, xuất sắc ấy được ném vào đời và tuyệt đại đa số phải được nơi nhận việc đào tạo lại để biết làm việc. Trong khi đó, học phí của trường thì tăng phi mã, hiện nay đã vượt qua mức 700.000 đồng/tín chỉ – như vậy với một môn học 4 tín chỉ, cha mẹ các sinh viên sẽ phải cắn răng chi trả khoảng 3 triệu đồng.
So với 5 năm trước, thời điểm ông Đoàn Trung Kiên bắt đầu làm hiệu trưởng Trường ĐH Luật Hà Nội, mức học phí của trường đã tăng tối thiểu gấp 3 lần (thời điểm 2020, học phí trường này mới chỉ khoảng 230.000 đồng/tín chỉ). Thật ấn tượng đúng không, thưa quý vị?
Còn nữa, nếu phụ huynh nào chịu mở hầu bao cho chương trình chất lượng cao với mức học phí “khủng” hơn nữa (gấp 2-3 lần hệ “đại trà”) thì sẽ giúp con mình có cơ hội sở hữu tấm bằng oách hơn nhiều. 5 năm trước, tôi cũng từng lầm tưởng về tấm bằng CLC khi lọc hồ sơ và phỏng vấn tuyển dụng nhân viên. Có em tốt nghiệp loại giỏi, hệ CLC còn không nêu được 3 nhánh quyền lực nhà nước do cơ quan nào đảm nhiệm, không kể tên được các loại hợp đồng cơ bản trong luật dân sự và cúi đầu lầm lũi rời phòng phỏng vấn, không dám nhìn người vừa hỏi mình.
Tôi đem câu chuyện này tha phiền với cô giáo của tôi, là tổ trưởng 1 bộ môn quan trọng bậc nhất trường (nay cô đã ra nước ngoài sinh sống, làm việc). Cô cười: “Chất lượng dốt chứ chất lượng cao cái nỗi gì”.
Cải cách tư pháp là một hành trình dài và nhất định phải bắt đầu từ khâu đào tạo, giảng dạy luật, tiếp đến là khâu tuyển dụng cán bộ, công chức vào các cơ quan tư pháp. “Học thực chất” là điểm khởi đầu của “làm việc thực chất” trong bất kỳ nghề nghiệp nào. Ngược lại, hệ thống giáo dục không dựa trên thực chất, không đối xử công bằng, bình đẳng giữa những người học sẽ sản sinh ra những người yếu kém không chỉ ở năng lực, trình độ, khả năng tư duy… mà còn ở cả đạo đức nghề.
Cuốn sách nổi tiếng của Michael Sandel đã nói về những giá trị thiêng liêng mà không nên bị mua chuộc thông qua cơ chế thị trường. Một trong số những giá trị đó là suất vào đại học ở những trường đại học danh tiếng của nước Mỹ – nơi các bậc phụ huynh có thể tài trợ vài chục triệu đô cho trường để có suất đặc cách cho con em mình. Sandel không giấu thái độ bất bình về điều này.
Cần nhấn mạnh rằng những trường đại học danh tiếng mà Sandel đề cập đa số là trường tư thục, khác cơ bản như các trường đại học tiếng tăm ở ta – đa số là trường công lập. Tôi đã từng bày tỏ quan điểm rất nhiều lần, trong nhiều năm, về 2 lĩnh vực không nên bị chi phối bởi thị trường mà Nhà nước rất nên “bao cấp”, là y tế và giáo dục.
Như chỉ đạo của Tổng bí thư Tô Lâm, người cho rằng tiến bộ trong giáo dục phải tiến tới miễn học phí và nuôi ăn học sinh. Nhưng giải pháp ấy hiện mới chỉ được xem xét ở các cấp học phổ thông. Tôi tin rằng giải pháp ấy cũng cần được tham khảo cho cấp độ đại học, theo đó, Nhà nước cần hỗ trợ kinh phí để giảm mức học phí mà các bậc phụ huynh phải chi trả cho con em mình, đặc biệt với những lĩnh vực then chốt như là luật học.
Mà thực ra, các trường đại học công lập cũng đều hoạt động nhờ một phần từ “bầu sữa” ngân sách (tôi không rõ đã có trường nào tự chủ hoàn toàn hay chưa). Vậy tại sao để mức học phí vượt qua mức 700.000 đồng/tín chỉ? Khi tôi chuẩn bị tốt nghiệp trường Đại học Xây dựng 16 năm trước thì học phí chỉ là 900.000 đồng/học kỳ, mỗi học kỳ khoảng 25 tín chỉ, như vậy học phí chỉ khoảng 36.000 đồng/tín chỉ. Sau 16 năm, học phí đã tăng gấp 20 lần, tăng nhanh hơn cả giá vàng.
Và như đã nêu ở trên, với riêng Trường ĐH Luật Hà Nội thì học phí đã tăng gấp 3 lần trong 5 năm ông Đoàn Trung Kiên làm hiệu trưởng.
Có cần phải có một cuộc thanh tra, kiểm toán tổng thể, toàn diện công tác thu, chi, sử dụng kinh phí, hạch toán… của các trường đại học, bao gồm các trường đào tạo luật hay không?
Cuộc hậu kiểm này nếu được thực hiện thì cần phải do Thanh tra Chính phủ hoặc Kiểm toán nhà nước thực hiện. Rất không nên giao nó cho thanh tra Bộ Tư pháp hay Bộ GD&ĐT.